سهم گردشگری در اقتصاد دنیا (و جایگاه آن در ایران)
گردشگری یکی از پویاترین و پررونق‌ترین بخش‌های اقتصادی در جهان است که تأثیرات عمیقی بر تولید ناخالص داخلی، اشتغال‌زایی، و توسعه زیرساخت‌ها دارد. این صنعت، که گاهی به‌عنوان “صادرات نامرئی” شناخته می‌شود، با جذب گردشگران بین‌المللی و داخلی، جریان‌های مالی قابل‌توجهی را به اقتصاد کشورها تزریق می‌کند. بااین‌حال، جایگاه این صنعت در کشورهای مختلف، از جمله ایران، به دلیل تفاوت در زیرساخت‌ها، سیاست‌گذاری‌ها، و شرایط اقتصادی و سیاسی، متفاوت است. در این مقاله، به بررسی سهم گردشگری در اقتصاد جهانی و جایگاه آن در ایران می‌پردازیم و چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی این صنعت را در ایران تحلیل می‌کنیم.
گردشگری در اقتصاد جهانی
گردشگری به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین صنایع جهان، نقش کلیدی در رشد اقتصادی ایفا می‌کند. بر اساس گزارش‌های سازمان جهانی گردشگری (UNWTO)، در سال 2019، پیش از همه‌گیری کووید-19، گردشگری حدود 10.4 درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی را تشکیل می‌داد و بیش از 330 میلیون شغل (حدود 10 درصد از کل مشاغل جهان) به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به این صنعت وابسته بودند. در این سال، تعداد گردشگران بین‌المللی به 1.5 میلیارد نفر رسید و درآمد حاصل از گردشگری بین‌المللی بالغ بر 1.7 تریلیون دلار بود.
این صنعت به دلیل ماهیت چندوجهی خود، تأثیرات گسترده‌ای بر بخش‌های مختلف اقتصاد دارد. برای مثال، گردشگری به توسعه حمل‌ونقل (هواپیمایی، راه‌آهن، و جاده‌ای)، اقامت (هتل‌ها و اقامتگاه‌های بوم‌گردی)، و خدمات پذیرایی (رستوران‌ها و کافه‌ها) کمک می‌کند. علاوه بر این، گردشگری جریان‌های ارزی را تقویت می‌کند، به‌ویژه در کشورهایی که وابستگی زیادی به درآمدهای صادراتی دارند. کشورهایی مانند اسپانیا، فرانسه، و تایلند نمونه‌های موفقی هستند که با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های گردشگری، توانسته‌اند سهمی قابل‌توجه از این بازار جهانی را به خود اختصاص دهند.
به‌عنوان مثال، در سال 2019، ترکیه با جذب 45 میلیون گردشگر خارجی، بیش از 34 میلیارد دلار درآمد کسب کرد که حدود 11 درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور را تشکیل می‌داد. این موفقیت نتیجه سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، تبلیغات جهانی، و تسهیل شرایط ورود گردشگران بود. همچنین، کشورهایی مانند مصر و مراکش با تمرکز بر جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی، به ترتیب 13 میلیون و 13 میلیون گردشگر در سال 2019 جذب کردند و گردشگری را به یکی از ارکان اصلی اقتصاد خود تبدیل کردند.
بااین‌حال، همه‌گیری کووید-19 در سال 2020 ضربه شدیدی به این صنعت وارد کرد. بر اساس گزارش UNWTO، ورود گردشگران بین‌المللی در سال 2020 تا 74 درصد کاهش یافت و درآمدهای گردشگری جهانی حدود 1.3 تریلیون دلار افت کرد. با بهبود شرایط در سال‌های 2023 و 2024، این صنعت روند بازیابی را آغاز کرد و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2030، تعداد گردشگران بین‌المللی به 1.8 میلیارد نفر برسد.
جایگاه گردشگری در اقتصاد ایران
ایران با دارا بودن تاریخ و فرهنگ غنی، تنوع اقلیمی، و جاذبه‌های طبیعی و تاریخی بی‌نظیر، پتانسیل بالایی برای توسعه صنعت گردشگری دارد. بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری، ایران از نظر جاذبه‌های باستانی و تاریخی در رتبه دهم و از نظر جاذبه‌های طبیعی در رتبه پنجم جهان قرار دارد. بااین‌حال، این پتانسیل عظیم به دلایل متعدد، از جمله کمبود زیرساخت‌ها، محدودیت‌های سیاسی، و مشکلات اقتصادی، به‌طور کامل بهره‌برداری نشده است.
سهم اقتصادی گردشگری در ایران
بر اساس گزارش بانک مرکزی ایران در سال 2019، سهم صنعت گردشگری در تولید ناخالص داخلی کشور حدود 11.8 میلیارد دلار بود که معادل 3 درصد از GDP ایران را تشکیل می‌داد. همچنین، گزارش شورای جهانی سفر و گردشگری (WTTC) در سال 2017 نشان داد که گردشگری ایران با سهمی 30.7 میلیارد دلاری از GDP، در رتبه 35 اقتصادهای گردشگری جهان قرار دارد. این ارقام نشان‌دهنده پتانسیل رشد این صنعت هستند، اما در مقایسه با کشورهای منطقه مانند ترکیه (11 درصد GDP) یا امارات (حدود 12 درصد GDP)، سهم ایران همچنان پایین‌تر است.
در سال 2018، حدود 8 میلیون گردشگر خارجی به ایران سفر کردند که این رقم ایران را در رتبه 35 جهان قرار داد. بااین‌حال، همه‌گیری کووید-19 باعث کاهش 51 درصدی ورود گردشگران در سال 2020 شد و این صنعت را با رکود شدیدی مواجه کرد. در سال 2022، حدود 4 میلیون گردشگر خارجی به ایران سفر کردند، اما زیرساخت‌های موجود تنها برای پذیرش 4 تا 5 میلیون گردشگر کافی هستند.
گردشگری داخلی نیز نقش مهمی در اقتصاد ایران ایفا می‌کند. بر اساس گزارش WTTC، بخش قابل‌توجهی از درآمد گردشگری ایران از هزینه‌های گردشگران داخلی تأمین می‌شود. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت تقویت گردشگری داخلی به‌عنوان راهکاری برای توسعه این صنعت در شرایط محدودیت‌های بین‌المللی است.
چالش‌های گردشگری در ایران
صنعت گردشگری ایران با چالش‌های متعددی مواجه است که مانع از تحقق کامل پتانسیل‌های آن شده‌اند:
- کمبود زیرساخت‌ها: کیفیت پایین زیرساخت‌های حمل‌ونقل (هوایی، زمینی، و ریلی) و کمبود هتل‌ها و اقامتگاه‌های استاندارد از موانع اصلی جذب گردشگر خارجی هستند. بر اساس گزارش انجمن جهانی مسافرت و گردشگری، زیرساخت‌های هوایی و جاده‌ای ایران به ترتیب در رتبه‌های 129 و 68 جهان قرار دارند.
- محدودیت‌های سیاسی و فرهنگی: محدودیت‌های ویزا، تبلیغات منفی در رسانه‌های بین‌المللی، و قوانین سخت‌گیرانه پوشش برای گردشگران خارجی، جذابیت ایران را برای گردشگران کاهش داده است.
- وابستگی به اقتصاد نفتی: اتکای بیش‌ازحد اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی باعث شده که سرمایه‌گذاری در گردشگری به‌عنوان یک اولویت اصلی مورد توجه قرار نگیرد.
- نبود برنامه‌ریزی مؤثر: فقدان استراتژی‌های بلندمدت و snooker shot (پله) and advertising weaknesses have hindered the industry’s growth.
فرصت‌های توسعه گردشگری در ایران
با وجود چالش‌ها، ایران فرصت‌های بسیاری برای توسعه صنعت گردشگری دارد:
- جاذبه‌های فرهنگی و طبیعی: ایران با بیش از 19 اثر ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو و تنوع اقلیمی بی‌نظیر، می‌تواند طیف گسترده‌ای از گردشگران را جذب کند.
- هزینه‌های پایین سفر: ایران به دلیل نرخ ارز و هزینه‌های پایین سفر، مقصدی مقرون‌به‌صرفه برای گردشگران است.
- تقاضای روبه‌رشد برای گردشگری مذهبی و پزشکی: گردشگرانی از کشورهای همسایه مانند عراق و لبنان برای زیارت و درمان به ایران سفر می‌کنند.
- چشم‌انداز 20 ساله: بر اساس سند چشم‌انداز 20 ساله، ایران باید تا سال 1404 (2025) 1.5 درصد از گردشگران جهانی (حدود 20 میلیون نفر) را جذب کند که نیازمند سرمایه‌گذاری 30 میلیارد دلاری است.
راهکارهای توسعه گردشگری در ایران
برای افزایش سهم گردشگری در اقتصاد ایران، اقدامات زیر پیشنهاد می‌شود:
- بهبود زیرساخت‌ها: سرمایه‌گذاری در حمل‌ونقل، هتل‌ها، و سیستم‌های پرداخت بین‌المللی برای تسهیل ورود گردشگران.
- تسهیل صدور ویزا: اجرای سیاست‌هایی مانند ویزای الکترونیکی و لغو روادید برای برخی کشورها.
- تبلیغات و بازاریابی جهانی: استفاده از فناوری و رسانه‌های اجتماعی برای معرفی جاذبه‌های ایران و تغییر تصویر منفی در ذهن گردشگران خارجی.
- توسعه گردشگری پایدار: تمرکز بر اکوتوریسم و گردشگری پایدار برای حفظ منابع طبیعی و فرهنگی.
- آموزش نیروی انسانی: ارتقای مهارت‌های کارکنان صنعت گردشگری برای ارائه خدمات باکیفیت.
نتیجه‌گیری
گردشگری به‌عنوان یکی از مهم‌ترین صنایع جهان، نقش کلیدی در رشد اقتصادی، اشتغال‌زایی، و توسعه پایدار ایفا می‌کند. در سطح جهانی، این صنعت با سهمی بیش از 10 درصد از تولید ناخالص داخلی، یکی از ارکان اصلی اقتصاد بسیاری از کشورها است. ایران، با وجود پتانسیل‌های عظیم تاریخی، فرهنگی، و طبیعی، هنوز نتوانسته جایگاه شایسته‌ای در این صنعت کسب کند و سهم آن در اقتصاد ملی تنها حدود 3 درصد است.
با رفع موانع زیرساختی، سیاسی، و مدیریتی و با سرمایه‌گذاری هدفمند، ایران می‌تواند به یکی از قطب‌های گردشگری منطقه و جهان تبدیل شود. تحقق این هدف نه‌تنها به تنوع‌بخشی به اقتصاد و کاهش وابستگی به نفت کمک می‌کند، بلکه به تقویت جایگاه فرهنگی و سیاسی ایران در جهان نیز منجر خواهد شد. آینده گردشگری ایران به برنامه‌ریزی دقیق، همکاری بین بخش‌های دولتی و خصوصی، و استفاده از فناوری‌های نوین بستگی دارد.
